Armatę Schneider wyprodukowali Francuzi. We wrześniu 1939 roku popularnej „siedemdziesiątki piątki” używało polskie wojsko, ostatecznie działo trafiło na niemiecki prom desantowy. Kilkadziesiąt lat później odkryli je i wydobyli nurkowie biorący udział w akcji „Wraki Kołobrzegu”. A to zaledwie jedno z długiej listy znalezisk.

– Kołobrzeg przez stulecia był znaczącym portem, w XVIII wieku, podczas wojny siedmioletniej, Rosjanie przeprowadzili tu gigantyczną jak na tamte czasy operację desantową. W marcu 1945 roku Niemcy toczyli o miasto ciężkie boje z Armią Czerwoną i Wojskiem Polskim, a potem z części terenów w dzielnicach Bagicz i Podczele Sowieci uczynili strefę zamkniętą – mówi Aleksander Ostasz, dyrektor Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. – Morskie dno w naszych okolicach musi kryć mnóstwo ciekawych artefaktów. Tymczasem właściwie w ogóle nie zostało do tej pory przebadane. Uznaliśmy więc, że warto coś z tym zrobić – dodaje. W 2016 roku muzeum ruszyło z projektem „Wraki Kołobrzegu”. – Na ten cel udało nam się pozyskać dofinansowanie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, do współpracy zaś zaprosić szereg instytucji – wyjaśnia dyrektor.

Uczestnicy projektu badają wybrane akweny za pomocą sonarów i pojazdu podwodnego ze statku „Saracen II”. Kiedy natrafią na interesujący obiekt, pod wodę schodzą nurkowie związani z muzeum (nurkuje m.in. sam dyrektor), jak i Portową Ochotniczą Strażą Pożarną „Tryton”. – W miejscach, które sprawdzamy, głębokości nie są duże, sięgają od dziesięciu do czternastu metrów. Problemem jest na ogół kiepska widoczność – przyznaje Jacek Podolak, prezes „Trytona”. – Fale podrywają z dna duże ilości mułu, woda zwykle jest mętna i zielonkawa. Czasem, by trafić na wrak, trzeba przeszukiwać interesujący nas obszar metr po metrze. Same znaleziska też są często przysypane, tak że ponad dno wystają niewielkie ich fragmenty – dodaje.

W ciągu trzech ostatnich lat uczestnicy projektu zlustrowali obszar o powierzchni około 21 kilometrów kwadratowych. I dokonali kilku naprawdę ważnych odkryć. – Nieopodal plaży na Podczelu natrafiliśmy na przykład na 16-metrową pomocniczą jednostkę pływającą, która należała do Kriegsmarine – mówi dyrektor Ostasz. – W pierwszych latach wojny mogła ona obsługiwać torpedownię i poligon doświadczalny w Gdyni. Później została przerzucona na zachód. Odkryte na jej pokładzie łuski od niemieckiej amunicji świadczą najpewniej o tym, że podczas oblężenia Kołobrzegu jej załoga ostrzeliwała oddziały Armii Czerwonej lub Wojska Polskiego – opowiada. Ale z wraku wydobyte zostały także łuski sowieckie. – Jednostka po tym, jak została uszkodzona i wyrzucona na brzeg, mogła posłużyć czerwonoarmistom za rodzaj schronu, z którego prowadzili ogień – uważa Ostasz.

Głębiej, bo jedenaście metrów pod powierzchnią Bałtyku, spoczywał niemiecki prom desantowy F 193. Kiedy wczesną wiosną 1945 roku szala zwycięstwa przechylała się na stronę sił sowiecko-polskich, hitlerowcy użyli go zapewne do ewakuacji swoich wojsk. – W pobliżu wraku odkryliśmy rzecz, która nas mocno zaskoczyła – przyznaje Ostasz. – Była to 75-milimetrowa francuska armata Schneider, wyprodukowana w 1917 roku. Jak się okazało, we wrześniu 1939 roku należała ona do polskiej armii. Niemcy zdobyli ją, a potem sami jej używali. Świadczy o tym instrukcja obsługi promu, do której dotarliśmy – dodaje dyrektor. Podobnych znalezisk było dużo więcej. Uczestnicy projektu wydobyli nietypową, wyprodukowaną przez Niemców osłonę wspomnianej armaty Schneidera, 800-kilogramową kotwicę patentową Halla, która wyprodukowana została już po wojnie, oraz działko przeciwlotnicze Oerlikon. Podobne były wykorzystywane podczas obydwu wojen światowych, a także po nich. Amerykanie na przykład montowali je na monitorach rzecznych (okręty działające na wodach śródlądowych) w Wietnamie.

Pozycje, na których spoczywają wraki, zostały dokładnie przebadane. Podwodni archeolodzy sporządzili dokumentację fotograficzną. Sporą część artefaktów wydobyli na powierzchnię. Trafiły one do pracowni Skansenu Morskiego, który funkcjonuje w ramach kołobrzeskiego muzeum. – Przedmioty trzeba wyczyścić, usunąć z nich rdzę i naloty, a następnie pokryć środkami antykorozyjnymi. Choć ich stan z reguły jest niezły, trzeba pamiętać, że przez kilkadziesiąt lat poddawane były działaniu słonej wody. Dlatego ich konserwacja to proces długotrwały. Zwykle sięga sześciu miesięcy – wyjaśnia Stanisław Domke, kierownik Skansenu Morskiego. Specjaliści z muzeum zakończyli już prace przy armacie Schneidera, podstawie, na której osadzone było działko Oerlikon, oraz kotwicy patentowej. Można je już oglądać na wystawie. – Teraz pracujemy nad osłoną od wspomnianej armaty – tłumaczy Domke.

Tymczasem Aleksander Ostasz zapowiada, że w tym roku projekt „Wraki Kołobrzegu” będzie kontynuowany. – W ubiegłym roku trafiliśmy na trzy kolejne wraki. Pod wodą spoczywa 40-metrowy transportowiec z II wojny światowej, stalowa barka z drewnianym dnem pochodząca najpewniej z przełomu XIX i XX wieku oraz pozostałości innej, jeszcze stalowo-drewnianej jednostki. Wszystkie wymagają gruntownego przebadania – podkreśla dyrektor muzeum i dodaje: – Badania, które prowadzimy w okolicach Kołobrzegu, to praca żmudna, czasochłonna i obliczona na lata. Mamy przecież do czynienia z ogromnym obszarem. To jednak zajęcie, które przynosi mnóstwo satysfakcji.

Instytucje i ludzie zaangażowani w projekt „Wraki Kołobrzegu”

Starostwo Powiatowe w Kołobrzegu, Paweł Depa – właściciel jednostki „Saracen II”, Portowa Ochotnicza Straż Pożarna „Tryton” z Kołobrzegu, Zakład Robót Hydrotechnicznych i Podwodnych UW Service, Zachodniopomorskie Stowarzyszenie „Dziedzictwo Morza”, Urząd Morski w Słupsku, Klaster Morski Pomorza Zachodniego, Muzeum Narodowe w Szczecinie, Morski Ośrodek Szkoleniowy w Kołobrzegu, Akademia Morska w Szczecinie, firmy: Escort, Tecline, Exofin, VIP Diver